1. Biến cố Kinh đô

Trong lịch sử Huế, biến cố năm 1885 đã để lại một ấn tượng rất sâu sắc không những đối với triều đình nhà Nguyễn mà cả người dân xứ Huế. Sau biến cố đó, triều đình Huế chia làm hai kinh đô: Kinh đô của Nam triều tại Huế và kinh đô kháng chiến Tân Sở ở Quảng Trị với hai niên hiệu Hàm Nghi và Đồng Khánh cùng tồn tại cho đến năm 1888. Thời điểm đó cũng đánh dấu một triều đình đang làm chủ vận mệnh đất nước bị ngoại xâm, kiên cường đấu tranh để giành lại chủ quyền và một triều đình chuyển hoá làm bù nhìn, tay sai cho thực dân Pháp. Biến cố kinh đô Huế năm 1885 là niềm tự hào nhưng cũng là nổi đau muôn thuở của người dân xứ Huế.

Cuộc đụng đầu giữa thực dân Pháp và triều đình Huế vào năm 1858 tại Đà Nẵng đã báo động về an ninh trên toàn lãnh thổ nước ta, đã đẩy triều đình Tự Đức vào thế bị động và yếu kém trên chiến trường và trong các cuộc đàm phán với Pháp. Từ đó, ở trong triều đình đã hình thành phái chủ chiến bao gồm những người không tán thành đường lối chống Pháp của vua Tự Đức đứng đầu là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết. Phái chủ chiến chủ động xây dựng thành Tân Sở ở Quảng Trị như là một kinh thành dự bị, một kinh đô mới để triều đình lãnh đạo cuộc kháng chiến mỗi khi Huế bị lâm nguy. Mặt khác, phái chủ chiến tìm cách loại bỏ những đại thần, hoàng thân, nhà vua thân Pháp như Dục Đức, Hiệp Hoà và tôn lên ngôi những nhà vua có tư tưởng yêu nước như Kiến Phúc (lên ngôi 2-12-1883), Hàm Nghi (lên ngôi 2-8-1884) trở thành ngọn cờ đấu tranh chống Pháp trong giai đoạn mới. Đó là mấu chốt của vấn đề để dẫn đến biến cố Kinh đô khi mà các cơ hội đàm phán không còn có giá trị trên thực tế trước âm mưu xâm lược bằng mọi giá và thái độ hống hách của các quan chức Pháp, đứng đầu là tướng Roussel de Courcy được chính phủ Pháp cử sang bình định nước ta (1-6-1885).

Ngày 2-7-1885, De Courcy vừa đến Huế đã mở ngay cuộc thương thảo với triều đình về nghi lễ chuyển giao hiệp ước Patenôtre đã được Chính phủ Pháp phê duyệt, nhân cơ hội này để bắt Tôn Thất Thuyết. Âm mưu của De Courcy không thành vì Tôn Thất Thuyết đã biết trước nên ông tìm mọi lý do để cự tuyệt. De Courcy đòi triều đình Huế trong vòng ba ngày phải nộp đủ tiền bồi thường chiến phí là 200.000 thoi vàng, 200.000 thoi bạc và 200.000 quan tiền; lại yêu cầu cho sĩ quan tuỳ tùng và binh lính Pháp được mang vũ khí vào cửa Ngọ Môn. Trước thái độ hách dịch và những yêu sách vô lý của quan chức Pháp nên cuộc đàm phán bị bế tắc. Để thể hiện sự nhân nhượng và tạo thế bất ngờ cho cuộc tập kích vào quân đội Pháp, chiều ngày 4 -7- 1885, Tôn Thất Thuyết đưa thư sang toà Sứ xin từ chức Thượng thư Bộ Binh nhưng bị De Courcy khước từ.

 Mâu thuẫn đã đến cực điểm, chiến tranh tất phải bùng nổ.

Tổng số quân đội của triều đình lúc đó có khoảng 20.000 người và 1.400 tù nhân ở nhà lao Trấn phủ được mở cửa cùng ra đánh giặc lập công. Tôn Thất Lệ[1] đang giữ chức Tham biện Sơn phòng Tân Sở tại Quảng Trị được triệu về kinh để chỉ huy cánh quân đánh úp toà Sứ Pháp ở Nam sông Hương[2]. Trần Xuân Soạn là một danh tướng chỉ huy đánh Pháp ở Bắc Kỳ được Tôn Thất Thuyết điều về Huế giữ chức Đề đốc Kinh thành chỉ huy đội quân tập kích vào đồn Mang Cá; một đội quân khác được bố trí phục kích ở cầu Thanh Long để tiêu diệt quân Pháp sau khi dự tiệc ở toà Sứ trở về Mang Cá. Tôn Thất Thuyết- tổng chỉ huy cuộc tấn công đóng bản doanh ở sau Đại Nội[3] sẽ cùng Trần Xuân Soạn đánh úp đồn Mang Cá[4], ứng phó với mọi tình huống và chuẩn bị lộ trình phò vua Hàm Nghi ra Tân Sở nếu cuộc tập kích bất thành.

Tổng số quân Pháp là 1.387 lính với 31 sĩ quan, có 17 đại bác chia làm hai khu vực đóng quân ở Mang Cá và toà Sứ cùng các trại thuỷ quân lục chiến ở Nam sông Hương[5]. Đêm 4 tháng 7, ở sân toà Sứ, De Courcy vẫn thản nhiên cho tổ chức dạ tiệc với sự có mặt đầy đủ các sĩ quan và quan chức đóng ở Huế, đến 23 giờ tiệc tan, mọi người ra về, thời gian vẫn yên tỉnh trôi qua.

Khoảng 1 giờ sáng ngày 5 tháng 7 năm 1885 (23 tháng 5 năm Ất Dậu), Tôn Thất Thuyết cho phát lệnh tấn công. Quân Pháp ở Mang Cá, toà Sứ và trại thuỷ quân ở Nam sông Hương bất ngờ bị tấn công dồn dập, các doanh trại và quân Pháp bị thiệt hại nặng. Khoảng 4 giờ sáng, quân Pháp bắt đầu phản công, chúng lần lượt phá huỷ các công sự chiến đấu và dập tắt hoả lực của quân đội triều đình ở trong và ngoài kinh thành, cuộc chiến trở nên khốc liệt. Đến 9 giờ Kinh đô thất thủ, quân Pháp tràn vào Đại Nội bắn giết, cướp của, hãm hiếp, đốt phá vô cùng man rợ trong suốt 2 ngày đêm. Binh lính chạy tán loạn, dân chúng dắt dìu nhau trốn thoát, người chết, lửa cháy, tiếng khóc la vang dậy khắp nơi.

Bi cảnh thất thủ Kinh đô được Ngô Tất Tố ghi lại vào năm 1935 như sau:

Hoàng thành hầu như một chỗ bỏ không, cảnh tượng cực kỳ thê thảm.

Mấy dẫy lâu đài đồ sộ, bị lửa thuốc súng thiêu đốt, sụt đổ lổng chổng, lửa vẫn cháy, khói vẫn theo gió toả ra mịt mù.

Dưới những túp nhà tranh tan nát vì đạn trái phá, tiếng người vẫn rên khừ khừ. Những kẻ cụt chân, cụt tay, gảy xương, lòi ruột, muốn chạy mà không chạy được đành phải nằm trong vũng máu¦

Cạnh các bãi tro than tanh bành, luôn luôn thấy những thây người bị thiêu, da thịt xém đen, có người chưa thật chết còn nằm quằn quại bên đống lửa.

Trong các nhà, trên các con đường, dưới những hồ sen, ao cá, đâu đâu cũng có người chết; nhất là quảng từ Tàng Thư đến Tĩnh Tâm xác người chồng chất lên nhau từng đống.

Chung quan Toà Khâm, trước sau Mang Cá, trên cầu Thanh Long và những nơi đã xẩy ra cuộc xung đột của quân ta và lính Tây xác chết cũng nằm như rạ  [6].

 Thiệt hại về phía Pháp có 4 sĩ quan và 19 binh lính thiệt mạng, 64 tên khác bị thương. Trong khi đó về phía triều đình có chừng 1.500 quân bị thương vong và khoảng 7.800 người dân vô tội bị chết và bị thương. Lửa đạn chiến tranh đã tiêu huỷ tất cả, Huế trở nên hoang tàn, đổ nát, tràn ngập cảnh chết chóc, tang thương. 

 Tập kích quân Pháp lúc tướng De Courcy vừa đến Huế để lật lại thế cờ không thành, phe chủ chiến đứng đầu là Tôn Thất Thuyết vội vàng phò vua Hàm Nghi ra Tân Sở. Tại đây, vào ngày 13 tháng 7 năm 1885, vua Hàm Nghi ban dụ Cần Vương đã dấy lên phong trào chống Pháp của nhân dân trên cả ba miền đất nước, mà tên tuổi của nhiều nhân vật như Tôn Thất Thuyết, Phan Đình Phùng, Phạm Thận Duật, Đặng Hữu Phổ, Nguyễn Phạm Tuân, Lê Trực, Nguyễn Xuân Ôn, Nguyễn Duy Hiệu, Mai Xuân Thưởng, Lê Thành Phương¦đã đi vào bất tử.

2. Lễ tế Đàn Âm Hồn 23 tháng 5

Ngày thất thủ Kinh đô 23 tháng 5 là ngày quốc hận trở thành ngày quốc tang, ngày tâm tang của người dân xứ Huế.

Chín năm sau ngày Kinh đô thất thủ, dưới triều vua Thành Thái, Đàn Âm Hồn mới được triều đình cho thiết lập. Năm 1894, Bộ Lễ cho lập Đàn ở một bãi đất ở gần cửa Quảng Đức[7], người ta dựng các bàn thờ để cúng các vong linh bị chết trong chiến tranh. Buổi lễ có đọc bài văn tế. Quan Đề đốc Kinh thành làm chủ tế [8].

Đàn lúc đầu để lộ thiên ở một bãi đất rộng 1.400 mét vuông, về sau triều đình cho xây một ngôi nhà ba gian để thờ và cất giữ đồ tự khí. Đàn dài khoảng 10 mét, rộng 5 mét, cao 1, 5 mét, có 3 án thờ đặt ba bài vị sơn son thếp vàng; án giữa thờ anh linh các quan chức triều đình, án bên trái thờ dân chúng tử nạn, án bên phải thờ tử sĩ trận vong[9].

Sau năm 1945, triều Nguyễn không còn tồn tại, việc cúng tế  Đàn Âm Hồn hàng năm do Bộ Lễ tổ chức cũng không còn, nhưng đạo lý và tâm linh của văn hoá đất thần kinh đã thôi thúc một tổ chức tế lễ phi nhà nước ra đời để đảm nhận việc cúng tế cho các anh linh, tử sĩ trận vong trong ngày kinh đô thất thủ là phổ Phước Lợi với hơn 100 gia đình thành viên tham gia, vị Trưởng phổ đầu tiên là Nguyễn Dục (1945-1960) và duy trì nét đẹp văn hoá này cho đến ngày hôm nay[10].

Việc tổ chức tế lễ Đàn Âm Hồn là nghĩa cử văn hoá cao đẹp mang tính đặc trưng lịch sử của xứ Huế đã tồn tại hơn một thế kỷ qua. Trong thế kỷ qua ở Huế, ngoài đàn Âm Hồn mang ý nghĩa quốc đàn do Nhà nước thành lập và thiết lễ, miếu Âm Hồn do dân lập nên (đường Mai Thúc Loan), nhiều đền chùa, am miếu, nhà thờ, mọi nhঠđến ngày 23 tháng 5 Âm lịch đều bắt đầu cúng lễ Cô hồn và kéo dài một tuần lễ để tưởng nhớ và cầu mong các anh linh đã trận vong trong ngày thất thủ Kinh đô được giải oan, siêu thoát, trở thành tuần lễ văn hoá tâm linh đặc sắc của vùng đất.