Mùa mưa bão đang đến và đang diễn ra, bài viết nhằm cung cấp cho người làm công tác y tế, công tác xã hội và người dân trên địa bàn nói chung biết được cách xử lý môi trường, xử lý nguồn nước sinh hoạt sau khi nước rút. Có như vậy tại các địa bàn sẽ không để dịch bệnh xảy ra và hạn chế đến mức thấp nhất các bệnh đường ruột và một số bệnh lây truyền sau đợt lũ lụt.

I. MỞ ĐẦU

1.1. Mở đầu

Việt Nam có địa bàn thấp trũng, nên khi có ngập úng dễ dẫn đến tình trạng ô nhiễm môi trường đễ gây dịch bệnh. Thừa Thiên Huế là một trong các tỉnh khu vực miền Trung chịu nhiều ảnh hưởng của bão lũ hàng năm. Trong những năm trước đây, công tác phòng chống dịch bệnh trong mùa mưa lũ gặp nhiều khó khăn, hầu hết các hoạt động phòng chống dịch đều do ngành y tế đảm nhận, sự xã hội hóa công tác y tế cũng như sự tài trợ của nhiều tổ chức phi chính phủ đã từng bước nâng cao nhận thức của cộng đồng trong công tác y tế dự phòng nói riêng và công tác y tế nói chung.

Mùa mưa bão đang đến và đang diễn ra, bài viết nhằm cung cấp cho người làm công tác y tế, công tác xã hội và người dân trên địa bàn nói chung biết được cách xử lý môi trường, xử lý nguồn nước sinh hoạt sau khi nước rút. Có như vậy tại các địa bàn sẽ không để dịch bệnh xảy ra và hạn chế đến mức thấp nhất các bệnh đường ruột và một số bệnh lây truyền sau đợt lũ lụt.

1.2. Công tác chuẩn bị trước mùa bão lũ:

1.2.1. Đối với nhân dân

– Kiểm tra nhà cửa, gia cố, chằng níu lại những nơi yếu mà bão lũ có thể làm hỏng.

– Dự trữ lương thực, chất đốt.

– Chuẩn bị một số thuốc thông thường như thuốc chống tiêu chảy, cảm cúm, thuốc nhỏ mắt, thuốc ngoài da, bông băng, cồn, gạc, thuốc đỏ…

– Chuẩn bị phao, ghe, dây buộc…

– Bơm nước vào bể cao (nếu có điều kiện) để dự trũ.

– Ni lông để bịt miệng giếng nếu là giếng khơi (bi) và nút nếu là giếng khoan để bịt miệng giếng trước khi nước tràn vào.

– Đối với nhà tiêu và chuồng gia súc:

+ Nhà tiêu: tuỳ theo loại nhà tiêu mà có kiểu xử lý khác nhau:

* Nhà tiêu hai ngăn: lấy hết phân ra, đào hố ủ, đổ 2-3 Kg vôi bột vào mỗi ngăn và chuẩn bị sẵn nắp đậy lỗ đi tiêu.

* Nhà tiêu tự hoại: chuẩn bị nút nhét.

* Nhà tiêu đào: lấp một lớp đất dày 0,5 m chèn chặt lại.

+ Chuồng gia súc: lấy hết phân ra ủ, phủ một lớp vôi bột (2-3 Kg), dời chuồng gia súc lên cao.

1.2.2. Đối với ngành y tế

– Hướng dẫn cho nhân dân tại các vùng trọng điểm về vệ sinh môi trường, giải quyết nguồn phân, nước, rác.

– Theo dõi tình hình dịch bệnh, chủ yếu là các bệnh đường tiêu hoá.

– Chuẩn bị một số cơ số thuốc: thuốc kháng sinh, thuốc đường ruột và các loại thuốc thông thường.

– Chuẩn bị một số hoá chất

+ Phèn chua

+ Chloramin B bột 25% (trung bình 50 g/hộ gia đình)

+ Chloramin T hoặc B dạng viên 0,25 g (trung bình 5 viên/hộ gia đình)

+ Pemethrin (do đội y tế dự phòng sử dụng)

II. XỬ LÝ NƯỚC UỐNG, NƯỚC SINH HOẠT VÀ VỆ SINH MÔI TRƯỜNGTRONG KHI NGẬP LỤT

2.1. Xử lý nước ăn uống:

Trong trường hợp giếng nước bị ngập mà không có nước mưa để sử dụng thì phải lấy nước ngập để xử lý.

2.1.1. Làm trong nước:

Dùng phèn chua với liều lượng 1g phèn chua (một miếng khoảng bằng nửa đốt ngón tay) cho 20 lít nước. Múc một gáo nước, hoà lượng phèn tương đương thể tích nước cần làm trong cho tan hết, cho vào chum, vại hay thùng nước và khuấy đều, chờ khoảng 30 phút cho cặn lắng hết xuống đáy rồi gạn lấy nước trong. Nếu không có phèn chua thì dùng vải sạch để lọc nước, giữ lại các cặn bẩn, làm vài lần cho đến khi được nước trong.

2.1.2. Khử trùng bằng hoá chất:

– Khử trùng bằng viên Cloramin T hoặc B: Chloramin T hoặc B được sản xuất dưới dạng viên hàm lượng 0,25g. Loại này rất tiện lợi cho khử trùng các thể tích nước nhỏ như chum, vại, bể chứa nước nhỏ. Một viên Chloramin T hoặc B dùng để khử trùng 25 lít nước.

– Khử trùng bằng hoá chất bột ( Chloramin B, Chlorua vôi )

Tính lượng hoá chất cần thiết để khử trùng dựa trên cơ sở nồng độ yêu cầu là 10mg/lít. Ví dụ: một thùng nước 30 lít thì cần 0,3g Chloramin B 25% hoặc 0,4g Chlorua vôi 20%, hoặc 0,12g Chlorua vôi 70%  (HTH) để khử trùng. Có thể dùng thìa canh để đong bột hoá chất khử trùng, mỗi thìa canh đầy tương đương 10g. Như vậy để khử trùng 300 lít nước cần khoảng 1/3 thìa bột Chloramin B.

 

Cách khử trùng: hoà tan lượng hoá chất cần thiết vào một gáo nước rồi đổ vào bể nước, trộn đều. Múc nước tưới lên thành bể chứa để khử trùng. Để yên 30 phút sau có thể dùng nước. Nếu nước có mùi nồng của Clo thì chờ thêm nửa giờ hoặc một giờ nữa. Nước này cần phải đun sôi rồi mới uống được.

Lưu ý:

+ Không cần tiến hành khử trùng đồng thời với đánh phèn hoặc khử trùng không đúng liều lượng hoá chất vì phèn hoặc các chất hữu cơ trong nước sẽ hấp thụ hết Chlor hoạt tính và làm mất tác dụng khử trùng của Clo.

+ Hiện nay loại hoá chất dùng phổ biến nhất là Chloramin B và T dạng viên 0,25 g, bột Chloramin B 25%.

2.2. Xử lý phân trong khi ngập lụt:

Tận dụng những chỗ đất cao, chưa bị ngập, đào những hố nhỏ mỗi chiều 0,5m để làm hố tiêu tạm thời. Những hố tiêu này nên làm cách xa nhà ở, nguồn nước … để hạn chế sự phát tán mầm bệnh.

Ở những nơi nước ngập cao mà không kịp sơ tán hoặc vì lý do nào đó mà phải ở lại nơi ngập lụt thì có thể xử lý tạm thời bằng cách dùng thùng, chậu, rổ, giá hỏng lót nilon, đổ tro, trấu hoặc đất vào, đi ngoài vào đó rồi treo phía ngoài nhà hoặc trên cây chờ khi nước rút đem ra chôn.

III. XỬ LÝ NƯỚC ĂN UỐNG VÀ VỆ SINH MÔI TRƯỜNG SAU BÃO LỤT

Trong bão lụt nước ngập tràn, cuốn trôi tất cả mọi thứ ô uế có trên mặt đất như chất thải từ cống rãnh, nhà tiêu, xác súc vật, chuống gia súc, gia cầm, côn trùng, cây cối… làm nước và môi trường bị ô nhiễm nghiêm trọng. Vì vậy ngay khi nước rút cần có các biện pháp xử lý nước và môi trường ngay để tránh ô nhiễm ảnh hưởng đến sức khoẻ. Y tế cần phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương trong vận động nhân dân dọn vệ sinh kết hợp với xử lý nước và vệ sinh môi trường.

3.1. Xử lý các giếng nước để ăn, uống và sinh hoạt:

3.1.1. Giếng khơi:

Dù đã dùng nilon và nắp bịt miệng giếng , nước trong giếng vẫn bị ô nhiễm rất nặng vì nắp và nilon chỉ ngăn rác, cặn vào giếng chứ không ngăn được nước bẩn vào giếng. Quá trình xử lý nước được tiến hành theo 3 bước sau đây:

Bước 1: Thau rửa giếng nước:

–         Khơi thông tất cả các vũng nước xung quanh khu vực giếng.

–         Tháo bỏ nắp và nilon bịt giếng.

–         Trước khi làm trong và khử trùng phải tiến hành thau vét giếng. Dùng nước giếng dội lên thành cho trôi hết đất cát và rác bám trên thành giếng và sàn giếng.

a. Nếu giếng ngập lụt, nước đục:

Phải tiến hành thau vét giếng. Múc cạn nước và vét hết bùn cặn. Các vùng có điện hoặc máy nổ thì dùng máy bơm điện hút cạn nước rồi thau vét giếng. Trong trường hợp không thể thau vét được thì nên chọn một giếng khác để xử lý và dùng chung. Nếu tất cả các giếng trong khu vực đó đều không thể thau vét được thì có thể áp dụng biện pháp xử lý tạm thời: múc vài chục lít lên bể chứa rồi đánh phèn và khử trùng , dùng hết làm mẻ khác, chờ vài ngày sau mức nước giếng xuống thấp tiến hành thau rửa.

Trường hợp không có phèn chua để làm trong nước: làm một bể lọc cát tạm thời bằng một thùng , xô hay vại thể tích khoảng 20-30 lít. Đục một lỗ đường kính 1cm trên thành cách đáy thùng 5 cm, cho một ít đá hoặc gạch vỡ lót ở đáy, đặt một mảnh bao tải gai lên trên rồi đổ cát dày khoảng 25-30cm. Đổ nước giếng vào cho đến khi nước chảy ra trong thì lấy để khử trùng.

b. Nếu giếng bị ngập nhưng nước lụt không tràn vào giếng và nước giếng trong:

Vẫn phải tiệt trùng trước khi sử dụng. Nếu điều kiện cho phép thì múc cạn và thau rửa , nếu không thì có thể tiến hành tiệt trùng ngay nước trong giếng để sử dụng. Một vài tuần sau tiến hành thau rửa giếng.

Chú ý :

+ Các giếng đã bị ngập lụt thì nhất thiết phải thau rửa và khử trùng mới được sử dụng.

+ Khi có hàng loạt giếng bị ngập lụt , nhu cầu cấp nước lớn mà không đủ lực lượng xử lý nước thì ở mỗi cụm dân cư chọn một vài giếng xử lý trước để lấy nước dùng ngay.

+ Mỗi trung tâm y tế dự phòng của các tỉnh thường xảy ra bão lụt nên chuẩn bị một máy phát điện nhỏ và một máy bơm nước để có thể mang đi xử lý một số giếng cho các cụm dân cư trong trường hợp cần thiết.

Bước 2: Làm trong nước giếng:

Dùng phèn chua (Loại thường dùng là phèn nhôm) với liều lượng 50g/1cm­­³ nước, nếu nước đục nhiều có thể cho lượng phèn tối đa tới 100g/1cm­­³. Hoà ta hết lượng phèn cần thiết vào một gầu nước, tưới đều lên giếng, thả gầu chìm sâu xuống nước rồi kéo mạnh lên khoảng 10 lần rồi để yên 30 phút đến một giờ cho cặn lắng hết thì tiến hành khử trùng.

Bước 3: Khử trùng giếng nước:

Về nguyên tắc nước giếng sau khử trùng phải có nồng độ Chlor thừa là 0,5-1mg³. Có thể dùng một số hoá chất khác như Chlorua vôi 20% (13g/m³), hoặc Chlorua vôi 70% ( 4g/m³)

Múc một gầu nước , hoà lượng hoá chất nói trên vào nước, lưu ý phải khuấy cho tan hết. Tưới đều gầu nước này vào giếng. Thả gầu cho chìm sâu đến nửa cột nước rồi kéo lên kéo xuống khoảng 10 lần. Dùng nước giếng này dội lên thành giếng để khử trùng, sau đó để yên khoảng 30 phút là có thể dùng được.

Chú ý:

Nước đã khử trùng bằng Cloramin như trên vẫn phải đun sôi mới được uống.

Trong trường hợp không có hoá chất khử trùng, chỉ ăn uống nước đã đun sôi 10 phút trở lên và không ăn các loại rau sống rửa bằng nước chưa khử trùng.

3.1.2. Giếng khoan:

Bơm hết nước đục và bơm tiếp 15 phút nữa bỏ nước đi sau đó có thể sử dụng được. Cần chú ý làm vệ sinh bơm sàn giếng.

3.2. Xử lý môi trường:

–   Nước rút đến đâu các gia đình làm vệ sinh nhà cửa và huy động cộng đồng làm vệ sinh môi trường đến đó vì nếu không làm kịp thời thì sẽ khó đẩy được phù sa ra khỏi nhà, sân và đường đi.

–   Khi nước rút hết, môi trường ô nhiễm nặng nề, có mùi tanh thối do xác súc vật, côn trùng, cây cối thối rữa. Cần khơi thông cống rãnh, lấp vũng nước đọng, chôn lấp xác súc vật chết và tẩy uế.

–   Xử lý xác súc vật chết như sau:

+ Khảo sát để ước lượng số lượng xác súc vật chết cần xử lý.

+ Vị trí chôn xác súc vật : tốt nhất là chôn ở ngoài đồng, xa các nguồn nước (ao, sông, hồ …) ít nhất 50m. Có thể chôn xác súc vật ở trong vườn nhưng cần lưu ý là phải cách xa các giếng nước ít nhất 30m và phải xử lý kỹ bằng hoá chất khử trùng tẩy uế.

+ Đào hố chôn sao cho tất cả xác súc vật được vùi sâu dưới đất ít nhất 0,8m. Chuyển toàn bộ xác súc vật vào hố và hớt một lớp đất khoảng 10cm chỗ xác súc vật nằm chôn cùng với súc vật. Tốt nhất là đổ 2-3kg vôi bột lên trên, hoặc phun dung dịch hoá chất khử trùng, tẩy uế (Crezil, Chloramin…) nồng độ cao (có thể tới 100mg/l Chloramin B 25%) rồi lấp đất, lèn chặt. Cắm biển báo hiệu nơi chôn xác súc vật để tránh bị đào bới.

+ Khử trùng nơi có xác súc vật: sau khi chuyển xác súc vật đi chôn phải phun thuốc khử trùng hoặc rắc vôi bột vào chỗ đó. Nếu không có vôi bột hay hoá chất khử trùng thì có thể tập trung rác vào chỗ đó và đốt.

+ Hằng ngày phải kiểm tra nơi chôn xác súc vật xem có bị súc vật hoặc chuột bọ đào bới hay không. Nếu phát hiện có mùi hôi thối hoặc bị đào bới thì phải lấp lại và rào chắn.

–   Dọn dẹp vệ sinh nhà cửa, phơi khô quần áo, không treo mắc quần áo ẩm ướt vào một chỗ dễ làm nơi trú ẩn cho muỗi.

Làm vệ sinh và tu sửa nhà tiêu (nếu không hỏng nặng). Nếu nhà tiêu hỏng nặng, chọn nơi cao ráo xa nhà, xa giếng (20cm) đào hố đi tạm rồi lấp đất, tránh ruồi và côn trùng, súc vật tiếp xúc với phân, chờ một vài tuần sửa lại nhà tiêu.

 

PGS. TS. Trần Đình Bình

Trường Đại học Y Dược