Hướng dẫn quản lý và phát triển đàn ong mật

Trong thời gian qua, nghề nuôi ong phát triển mạnh trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế, số lượng hộ tham gia nuôi ong tăng qua hàng năm đã góp phần gia tăng sản lượng mật ong cung cấp tiêu thu nội địa và xuất khẩu. Tuy nhiên, nhiều hộ nuôi ong mới tham gia nuôi ong mật gặp phải một số vấn đề khó khăn. Nông dân mới vào nghề ong quản lý, chăm sóc và phát triển đàn ong hiệu quả cần nắm vững những kiến thức cơ bản sau:

1. Các loại ong trong đàn và chức năng:

– Ong chúa: Bình thường mỗi đàn ong chỉ có một con ong chúa. Ong chúa của giống ong nội đẻ trung bình 400 – 600 trứng/ngày đêm. Ong chúa có hình dạng lớn nhất trong đàn: dáng cân đối, bụng thon dài, chúa mới đẻ có lớp lông tơ nhiều, mịn, bò nhanh nhẹn. Ong chúa là cá thể duy nhất có khả năng sinh sản để duy trì bầy đàn và điều tiết của hoạt động của đàn ong.

– Ong đực: Có màu đen và làm nhiệm vụ duy nhất là giao phối với ong chúa. Ong đực có thể sống trong 50 – 60 ngày. Sau khi giao phối, ong đực bị chết hoặc khi thiếu ăn chúng sẽ bị ong thợ đuổi ra ngoài và bị chết đói.

– Ong thợ: Có số lượng đông nhất trong đàn và có bộ phận sinh sản phát triển không đầy đủ. Ong thợ có cấu tạo cơ thể thích hợp với việc nuôi ấu trùng, thu mật và phấn hoa… Tuổi thọ của ong thợ chỉ kéo dài từ 5 – 8 tuần. Khi phải nuôi nhiều ấu trùng, lấy mật nhiều thì tuổi thọ giảm và ngược lại. Một số ong thợ làm nhiệm vụ trinh sát, bay đi tìm nguồn mật, phấn hoa và thông báo cho các ong thu hoạch biết đến hút mật chuyển cho ong tiếp nhận. Ong tiếp nhận tiết thêm men vào mật, quạt gió và chuyển dần mật từ các lỗ tổ ở phía dưới lên trên của bánh tổ.

2. Chon điểm đặt ong

 –  Chọn điểm nuôi ong: Nguồn thức ăn chính của ong là mật của các loài hoa. Bởi vậy việc lựa chọn địa điểm đặt đàn ong cần phải dựa trên đặc điểm này. Theo kinh nghiệm, địa điểm đặt đàn ong cần: Gần nguồn mật phấn hoa, không phun thuốc sâu, hóa chất; không có dịch bệnh, ít hoặc không có ong rừng, chim thú hại; địa hình thoáng mát, yên tĩnh, không gần đường giao thông, nhà máy đường, nhà máy hóa chất, nhà máy chế biến hoa quả và không có hồ lớn bao quanh…

– Cách đặt thùng đàn ong: Thùng ong nên kê cao 25 – 30cm so với mặt đất, thùng nọ cách thùng kia ít nhất là 1m, cửa ra vào đặt các hướng khác nhau, chọn nơi khô ráo, thoáng mát như dưới hiên nhà, cạnh các gốc cây… Lưu ý không nên đặt trên sân gạch, nền xi măng, nơi qúa ẩm ướt hoặc gần chuồng gia súc.

3. Chia đàn tự nhiên: Do gần nguồn phấn hoa dồi dào, đàn ong phát triển mạnh. Ngôi nhà của đàn ong trở nên đông đúc, chật chội thì đàn ong sẽ chia đàn tự nhiên làm mất ong và giảm năng suất mật. Vì vậy khi đàn ong phát triển mạnh, người nuôi ong nên chủ động chia và nhân đàn.

– Điều kiện bên ngoài: Nguồn thức ăn (mật, phấn) nhiều; Khí hậu thời tiết tốt (không nắng, nóng, lạnh qúa).

– Điều kiện bên trong đàn ong: Mật độ ong đông, ong chúa đẻ mạnh, cầu con nhiều, thức ăn dự trữ thừa và ong sống trong thùng qúa chật trội. Người nuôi ong cần lưu ý để điều chỉnh.

 – Hiện tượng của đàn ong trước khi chia đàn tự nhiên: Trước khi chia đàn vài tuần, ong xây nhiều lỗ tổ ong đực và xây từ 3 – 10 mũ chúa ở hai góc và phía dưới bánh tổ. Bình thường khi mũ chúa già thì ong chia đàn nhưng có khi mới có nền chúa hoặc ong chúa mới đẻ vào đã chia đàn. Ong chia đàn từ 8 – 11 giờ sáng và 14 – 16 giờ chiều vào những ngày đẹp trời. Khi chia đàn, ong chúa cũ cùng với qúa nửa số ong thợ và một số ong đực ăn no mật rồi bay ra khỏi tổ, sau đó tụ lại ở hiên nhà, cành cây gần đó và quên tổ cũ, khi bắt đàn ong trở lại, nên cho ong vào thùng khác và đặt bất cứ nơi nào. Khi chia đàn tự nhiên, ong không ồn ào và náo động như khi bốc bay. Ở miền Trung và miền Nam hiên tượng chia đàn thường diễn ra vào đầu vụ và giữa vụ ong.

– Xử lý ong chia đàn tự nhiên: Trong trường hợp đàn ong ít quân, khắc phục việc chia đàn bằng cách thay ong chúa cũ bằng ong chúa mới vào lúc nguồn hoa phong phú, cho thêm tầng chân, quay mật hoặc chuyển cầu mật cho đàn khác, nới rộng khoảng cách cầu và bỏ vật chống rét ra ngoài, vặt các mũ chúa và cắt bỏ lỗ tổ ong đực. Trong trường hợp đàn ong mạnh thì chủ động chia đàn, cần cho ăn đủ, chọn những mũ chúa thẳng dài ở vị trí trống như ở 2 góc và dưới bánh tổ để sử dụng sau khi ong chia đàn mới. Đàn ong chia đàn tự nhiên thường ăn no mật và phần đông ong thợ trẻ đang độ tuổi tiết sáp, xây tầng nhanh, nên ngay sau khi ổn định có thể cho đàn ong đó xây tầng chân. Đàn ong gốc chỉ giữ lại 1 mũ ong chúa tốt nhất để thay chúa còn lại cắt bỏ tất cả các mũ chúa đi.

4. Hiên tượng ong bốc bay

– Nguyên nhân và biểu hiện ong bốc bay: Nguyên nhân bên ngoài là do ong rừng, kiến hoặc hại khác quấy phá, thwoif tiết bất lợi: trời nắng, nóng, khô hanh; thùng ong bị đổ, bị chấn động mạnh sau khi di truyền…Nguyên nhân bên trong, do đàn ong thiếu thức ăn, ong chúa ngừng đẻ không có cầu con. Đặc biệt khi đàn ong bị bệnh và bị sâu phá bánh tổ. Hoặc do chuyển nơi ở theo mùa vì ong còn mang tính dã sinh. Trước khi bốc bay ong chúa giảm đẻ sau đó ngừng hẳn, đàn ong đi làm uể oải. Khi sắp bốc bay cả đàn đàn ong ồn ào, náo động, chúng ăn no mật và ùn ùn kéo ra khỏi tổ. Thường hiện tượng ong bốc bay sau vụ mật khoảng từ tháng 7 đến tháng 9.

– Biện pháp hạn chế ong bốc bay: Tạo đàn ong có chúa trẻ dưới 8 tháng tuổi, đẻ tốt; cung cấp đủ thức ăn (cả mật vít nắp và 1 – 2 cầu phấn); duy trì đàn ong lúc nào cũng có cầu con, nhất là cầu ấu trùng; phòng bệnh tốt, trị bệnh kịp thời và triệt để và chống nóng, nắng, hanh khô.

5. Nhập đàn ong, cầu ong: Nhập ong thợ từ đàn này sang đàn khác nhằm điều chỉnh thế ong cho đồng đều, xử lý các trường hợp ong bốc bay, mất chúa, tăng lực lượng xây bánh tổ. Cần thao tác cần nhẹ nhàng để tránh ong đánh nhau gây tình trạng mất ổn định trong đàn ong và những đàn xung quanh.

Khi tiến hành nhập đàn cần lưu ý: Nhập vào buổi tối, nhập đàn ong không có chúa vào đàn ong có chúa và nhập đàn ong yếu vào đàn ong mạnh. Có hai cách nhập ong:

 Nhập gián tiếp (ngoài ván ngăn): Khử hoặc tách chúa ở đàn bị nhập trước 6 giờ. Đến tối nhấc các cầu định nhập đặt ngoài ván ngăn của đàn ong được nhập. Sáng hôm sau nhấc ván ngăn ra ngoài và ổn định cầu mới nhập vào. 

Nhập trực tiếp (trong ván ngăn): Buổi chiều, tách ván ngăn ra xa, đến tối đặt nhẹ cầu nhập vào hoặc thổi nhẹ cho ong già bay khỏi tổ, còn lại toàn ong non.

6. Phương pháp chia đàn ong: Chia đàn nhân tạo nhằm giảm sự chia đàn tự nhiên và tăng số đàn. Có mấy phương pháp chia như sau:

– Chia đàn song song: Sau khi chuẩn bị được ong chúa, mũ chúa, dùng một thùng mới có màu sơn giống với màu thùng cũ của đàn ong định chia. Chia đều số cầu, quân nhộng, ấu trùng và thức ăn ra làm đôi, đặt 2 đàn liền nhau. Để 2 đàn cách đều vị trí đàn cũ 20 – 30cm. Nếu đàn ong vào nhiều hơn thì nhích xa vị trí cũ, đàn nào vào ít thì nhích gần lại. Dần dần tách 2 đàn ra xa nhau, quay cửa tổ ra 2 hướng.

Cách chia này có ưu điểm là: 2 đàn được chia đều, phát triển nhanh, không phải mang ong đi, tiện kiểm tra, chăm sóc.

– Chia dời chỗ: Mang thùng mới đến gần đàn cơ bản, tách ra 2 – 3 cầu, chèn lại, rồi chuyển đi cách đó 1km, thường mang ong chúa đã đẻ đi. Nên tiến hành trước vụ mật 40 ngày.

– Tách cầu ghép thành đàn mới: Khi sắp tới vụ mật, có một số đàn ong mạnh muốn chia đàn tự nhiên, nếu không chia ong sẽ tự chia đàn hoặc đi làm kém. Cần lấy từ các đàn mạnh, mỗi đàn một cầu nhộng và quân để tách ra hình thành đàn mới. Vừa chống chia đàn, vừa tăng sản lượng mật, tăng được số lượng đàn. Ngày đầu chỉ nên lấy 1 cầu, ngày sau lấy 1 cầu của đàn khác và hôm sau lấy thêm 1 cầu của đàn thứ 3. Nếu ong chúa đẻ, đàn ghép sẽ phát triển nhanh.

6. Chống nóng, chống rét cho ong: Yêu cầu nhiệt độ trong đàn ong từ 33 – 350C, độ ẩm từ 60 – 80%. Cao hơn hoặc thấp hơn ong thợ sẽ làm những công việc sau: Quạt gió cho mát (nếu nóng qúa); tụ lại rung cánh tạo nhiệt (rét qúa); Đi lấy nước về tổ (khô, thiếu ẩm độ)

Chống nóng cho ong:Không để đàn ong ở ngoài nắng, không đặt cửa về hướng tây, không để đàn ong chật chội; đặt máng có nước trong thùng ong vào những ngày nóng bức.

Chống rét, khô hanh cho ong: Điều chỉnh đàn ong trước mùa rét để có thế đàn đông đều, nên kết thúc nhân giống trước 30/11 để có thời gian nâng thế đàn tốt qua mùa đông. Cho ăn đầy đủ đến khi có mật vít nắp, nếu thiếu phấn kéo dài phải cho ăn bổ sung. Dùng rơm, lá chuối khô… làm vật chống rét để ở ngoài ván ngăn hoặc bên trên xà cầu. Bịt kín các khe hở của thùng ong, không để cửa tổ quay về hướng bắc. Nếu khô hanh qúa cho uống nước pha ít muối với tỷ lệ 9/1000.

7. Tạo chúa: Nuôi ong cần nhiều chúa mới đẻ thay thế chúa già, chúa xấu hoặc để chia đàn. Việc chủ động tạo chúa là biện pháp kỹ thuật quan trọng để tạo ra đàn ong mạnh, cho năng suất cao.

Chọn đàn làm giống và đàn nuôi dưỡng: Chất lượng ong chúa phụ thuộc vào nguồn gốc bố mẹ và yếu tố nuôi dưỡng (đàn nuôi dưỡng, thức ăn). Vì vậy việc tạo chúa phải chọn được các đàn giống tốt và đàn nuôi dưỡng tốt, trong đàn ong chia ra đàn mẹ và đàn bố.

Đàn mẹ là đàn cung cấp ấu trùng để tạo chúa, đàn mẹ phải đáp ứng được những nhu cầu sau: Tụ đàn đông (nhiều cầu), Năng suất mật cao, không bị bệnh, đàn ong hiền lành, không bay bốc, không hoặc ít chia đàn.

Đàn bố: Là đàn ong tạo ra ong đực sẽ giao phối với ong chúa tơ. Để ong đực ở độ tuổi giao phối thích hợp, cần tạo ong đực trước khi tạo chúa khoảng 20 – 25 ngày. Cho đàn bố ăn bổ sung, viện thêm cầu nhộng, cắt góc bánh tổ, đàn ong sẽ xây các lỗ đực và ong chúa sẽ đẻ trứng vào đó.

Ngoài ra, cần tăng cường quản lý, chăm sóc và phòng bệnh cho đàn ong.

Trí Nguyễn