Nếu có thể được phép dùng chỉ một từ để khái quát bức tranh tổng thể của nhân loại năm 2003 thì tôi sẽ không ngần ngại chọn hai chữ ĐỘT BIẾN. Đó là những đột biến của các sự kiện chưa hề có tiền lệ; sự đột biến của các mảng tối – sáng của nền chính trị – quyền lực đầy bất trắc nhưng lại hàm chứa những mâu thuẫn lâu dài; đột biến của các khúc ngoặc đầy bất ngờ, có tính chất mở đường trong các quan hệ song phương và đa phương…

1) Cuộc chiến tranh mà Mỹ phát động xâm lược Iraq vào tháng Ba là sự kiện nổi bậc nhất với nhiều “kỷ lục”. Thứ nhất, nó là cuộc chiến tranh mà nguyên nhân bùng nổ mơ hồ nhất. Chính quyền Bush đã tấn công với nguyên cớ chỉ dựa vào “tin tình báo” về “khả năng” có vũ khí huỷ diệt của Saddam Hussein(?) Tổng thống Bush đã đưa ra một tiền lệ nguy hiểm, một sự cảnh báo nghiêm trọng đối với tất cả những quốc gia có sức mạnh quân sự thua kém Mỹ. Thứ hai, đây là cuộc chiến mà  “đòn phủ đầu chiến lược” là trực tiếp, nhằm vào thủ đô của một nước. Thứ ba, sự sụp đổ quá nhanh của chế độ Saddam Hussein là sự bất ngờ tuyệt đối với tất cả mọi nhà bình luận, bất kể anh là người theo chủ nghĩa lạc quan hay bi quan. Thứ tư, chiến tranh Mỹ – Iraq là một cuộc chiến “kỳ lạ” nhất: để duy trì thắng lợi, kẻ chiến thắng phải chịu tổn thất nhiều hơn (và còn tiếp tục) cả việc giành chiến thắng đó. Thứ năm, lần đầu tiên sau gần 60 năm kể từ khi chiến tranh lạnh thế giới lần thứ hai kết thúc, hai đồng minh trụ cột của Mỹ trong thời kỳ chiến tranh lạnh là Pháp và Đức công khai chống đối Mỹ. Khối NATO chưa bao giờ có sự chia rẽ sâu sắc như thế. Thứ sáu, lần đầu tiên người Mỹ chứng minh sức mạnh khủng khiếp của đồng dollar: nó có thể mua đứt cả một chế độ từng được thử thách qua hơn 30 năm tồn tại.

2) Sự bùng nổ dịch SARS là một cú sốc lớn của loài người. Người đầu tiên phát hiện ra nó là một bác sỹ người Italy, CARLO, URBANI – làm việc cho WHO tại Việt Nam. Cái chết của URBANI một lần nữa khẳng định rằng lòng tốt, sự hy sinh là những điều tuyệt diệu không bao giờ mất ở con người. Dịch SARS còn cho thấy kỳ tích của Việt Nam: nước đầu tiên chặn được nó, sau 45 ngày ! Thành công của Việt Nam (chính thức ngày 28 – 4 – 2003) đã chứng minh sự quyết tâm và kịp thời của Nhà nước có vai trò vô cùng to lớn đối với một nghịch cảnh bất thường.

3) Sự kiện quan trọng thứ ba là việc Nước Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa phóng thành công tàu vũ trụ Thần Châu 5 vào tháng 10. Đây là một thành tựu phi thường của một quốc gia mà chỉ mới đây vẫn bị liệt vào nhóm các nước đang phát triển. Trung Quốc, chỉ bằng một bước nhảy, ngay lập tức trở thành cường quốc. Không có một cái gì tương tự có thể sánh với Thần Châu 5, kể từ năm 1963, sau khi Mỹ là nước thứ hai trên thế giới làm nổi điều này. Một cú knock out rõ ràng đối với lòng kiêu hãnh của thế giới cũ trì trệ như Anh, Pháp, Đức…Sự kiện Thần Châu 5 chắc chắn làm cho không ít quốc gia nhớ tới câu nói của Napoléon Bonaparte năm 1815, ở đảo Saint Heslene: “Đừng đánh thức con rồng Trung Hoa. Hãy để nó ngủ yên. Bởi vì khi nó tỉnh giấc, cả thế giới sẽ run rẩy” (?) Đấy là câu nói của một người tù cô đơn, không hề có thông tin, cách đây gần 200 năm. Vì thế nó lại càng đáng để suy ngẫm.

Tháng 10 cũng có thể được coi là tháng của người Trung Quốc: ngày 23 – 10 – 2003, Tổng Mỹ Linh từ trần ở Newyork, hưởng thọ 106 tuổi. Tống Mỹ Linh không chỉ là người đàn bà đã chứng kiến, mà còn góp phần làm nên lịch sử. Bà đã sống qua ba thế kỷ, bà đứng ở đâu trong ba người phụ nữ nổi tiếng nhất Trung Quốc? Tống Mỹ Linh hơn hẳn Từ Hy Thái Hậu và Giang Thanh trên rất nhiều lĩnh vực…Tổng Mỹ Linh được sinh ra từ một trong rất ít những gia định danh giá nhất thế ký 20.

4) Tháng 11 là tháng có lắm những bất ngờ. Đầu tiên là chuyến thăm lịch sử của Bộ trưởng Quốc phòng Việt Nam, tướng Phạm Văn Trà đến Mỹ. Tiếp theo là chuyến đến của tàu chiến Mỹ Vandergrift tới thành phố Hồ Chí Minh. Hãy còn quá sớm để dự báo mối quan hệ chặt chẽ giữa hai nước Việt Nam – Hoa Kỳ, nhưng có thể khẳng định đó là một bước đột phá đầy ấn tượng.

Sự sụp đổ của Tổng thống Shevardnadze (23 – 11) ở Gruzia là sự kiện khá bất ngờ. Đây là VIP cuối cùng của Liên Xô cũ phải rời bỏ vũ đài lịch sử. Shevardnadze là người mà Đức mang ơn nặng nhất trong vai trò của ông đối với sự nghiệp thống nhất đất nước Đức năm 1990.

Việc Quốc hội Mỹ thông qua ngân sách quốc phòng tài khoá 2003 – 2004 lên tới 401,3 tỷ USD nhất định sẽ tác động vô cùng lớn đến một cuộc chạy đua vũ trang mới bởi đây là mức chi kỷ lục kể từ 13 năm qua. Năm 2004, tiếc thay, một lần nữa, trái đất sẽ nóng lên bởi sự chật chội của các kho vũ khí. Chính phủ Mỹ công bố việc chuyển giao quyền lực cho Chính phủ Iraq vào tháng Sáu năm tới cũng được một số nhà quan sát cho là khá đột ngột. Thật ra, nó chỉ “bất ngờ” với những báo tay mơ, còn lại thì ai cũng biết Tháng 06 – 2004 là thời điểm quyết định cho cuộc bầu cử Tổng thống Hoa Kỳ. Bush tỏ ra xuất sắc trong lĩnh vực đối ngoại khi ông bất ngờ bay qua nửa vòng trái đất chỉ để ăn một bữa tối với lính Mỹ ở Iraq trong dịp lễ Tạ Ơn (27 – 11). Iraq vào thời điểm ông Bush đến, trung bình có 2 lính Mỹ chết mỗi ngày – đó là tổn thất lớn sau khi tổng thống Mỹ tuyên bố chiến thắng (01 tháng 5 – 2003). Để xoa dịu những cái đầu đang rất nóng của nhân dân Mỹ, Bush đã tự tay bê gà tây đến cho từng người lính trong hơn 2 giờ ở Iraq. Cách ứng xử của Bush là cung cách lọc lõi của một siêu nhân chính trị. Đây quả là một hình ảnh ấn tượng nhất của một chính khách trong năm 2003. Ông Bush đã giành điểm khi đến Iraq trước TNS Hillary Clinton 1 ngày. Hai cái đến đó còn đậm kịch tính hơn cả trận bóng đó giữa Chelsea và Manchester United, phản ánh cuộc chay đua quyết liệt giữa hai đảng Dân chủ và Cộng hoà nhằm vào chiếc ghế tổng thống.

Các sự kiện trên tuy cách nhau 7 tháng (từ tháng 11 – 2003 đến tháng 06 – 2004) nhưng lại có quan hệ cực kỳ chặt chẽ. Đó là những tấm thảm đầy hoa và tất nhiên, không ít gai, dẫn đường cho ứng viên cho chiến thắng vào ngày Thứ Ba, 02 – 11 – 2004. Nó khẳng định dứt khoát lập trường của Mỹ đối với Iraq cũng như quyết tâm của Bush trong việc giành chiếc ghế tổng thống ở kỳ bầu cử tới. Bush hiểu hơn ai hết nỗi đau của cha ông khi thất bại trước Bill Clinton, mặc dù Bush Cha đã đuổi Saddam Hussein ra khỏi Kuwait một cách ngoạn mục trong cuộc chiến tranh vùng vịnh lần thứ nhất (1991). Liệu lịch sử, một lần nữa, có chứng minh cho Bush (con) biết thế nào là nghĩa của hai từ cay đắng hay không? Trong suy nghĩ của tôi – trừ phi có một đột biến ghê gớm nào đó – sự đắc cử của Bush nhiệm kỳ tới là một điều chắc chắn !

5) Tháng 12 được bắt đầu bằng một sự kiện thể thao quan trọng: SEA Games 22 thành công với nhiều kỷ lục. Trước hết, có lẽ không quá lời khi chúng ta khẳng định rằng đây là SEA Games được nước chủ nhà tổ chức theo tinh thần Fair Play nhất. Việt Nam đã học hỏi và làm hơn rất nhiều các SEA Games trước đây về cách ứng xử tuyệt vời: chúng ta đã không chiến thắng bằng mọi giá mà bằng chính sức mình; bằng vào tinh thần hữu nghị và sự tôn trọng cao nhất đối với bạn bè trong khu vực. Những lời phàn nàn vẫn còn ở đâu đó, nhưng sự cởi mở, chân thành, cao thượng và trung thực của con Trâu vàng Nước Việt là điều không ai có thể phủ nhận.

Chuyến thăm của phó thủ tướng Vũ Khoan đến Hoa Kỳ một lần nữa đã củng cố nhận xét của giới thạo tin quốc tế: quan hệ Việt – Mỹ đang được xúc tiến với một nhịp độ và tầm vóc hoàn toàn mới. Những số liệu về tổng kết cho ta thấy rõ hơn điều này: Hoa kỳ đã trở thành bạn hàng lớn nhất của ngoại thương Việt Nam. Kim ngạch buôn bán hai chiều giữa hai nước lên tới 4,8 tỷ USD. Trong số đó Việt Nam đã xuất siêu tới 3 tỷ USD2. Thị trường Mỹ là một thị trường khó tính nhưng tiềm năng gần như vô tận của nó là sự thật. Kinh nghiệm lịch sử còn cho thấy rằng, bất kỳ nước nào có liên quan với Mỹ về “gốc rễ” (tôi tạm dùng từ này), nếu biết tranh thủ một cách linh hoạt thì đều đạt được nhiều kết quả trong hợp tác kinh tế. Hai triệu người Mỹ gốc Việt (hoặc Việt kiều) là một lợi thế không nhỏ. Dưới góc độ kinh tế, với thu nhập 40.000 USD/đầu người/ năm – có nghĩa là chỉ riêng thị trường 2 triệu người này thôi, sức mua của nó tương đương với ít nhất 20 triệu người ở thị trường Đông Nam Á. Tất nhiên còn có rất nhiều vấn đề khác nữa, nhưng bài học của Trung Hoa trong việc huy động hàng trăm tỷ USD từ Hoa kiều là một thực tế hiệu quả nhãn tiền.

***

Ngày 14 – 01 – 2003, trong buổi gặp gỡ đầu năm với giới báo chí, Tổng thư ký LHQ Kofi Annan đã kêu gọi loài người phải “kiên nhẫn và bình tĩnh”3. Lịch sử cho thấy các tham vọng quyền lực đã làm cho năm 2003 chẳng hề yên tĩnh một chút nào. Năm 2004, theo quan niệm của phương Đông là năm Giáp Thân – năm của con khỉ. Loài khỉ nổi tiếng bởi sự khôn ngoan. Kinh Dịch giải nghĩa chữ Giáp là “Bách quả thảo mộc giai giáp trạch”4. Thân còn là thân thể, mùa Xuân, phương đông; vượng khí vào mùa hè. George Bush sinh ngày 6 tháng 6 theo cách tính của tử vi phương Tây là thuộc cung Song Nam. Những người sinh tuổi này thường ưa mạo hiểm, nhạy cảm, thích phương xa, cực kỳ thông minh và tinh tế…Ngày tết, phiếm bàn vậy về tử vi cho vui, thế nhưng cũng lưu ý rằng cuộc đời của George Bush cho đến nay là hoàn toàn phù hợp với những gì mà quẻ bói đã chỉ ra: George Bush đã từng là phi công, từng mua mộtđội bóng chày với hơn trăm ngàn USD để vài năm sau bán nó với hàng chục triệu…

Trước thềm năm mới, loài người được chứng kiến một điều chưa từng xảy ra: Thủ tướng Trung Quốc Ôn Gia Bảo tuyên bố rằng Nước Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa sẵn sàng “trả mọi giá” – dẫu có chết hàng triệu người, có phải thụt lùi về kinh tế 10 năm…để thu hồi Đài Loan (!) Thủ tướng Trung Quốc gần như đã ra tối hậu thư buộc chính phủ Mỹ phải trả lời dứt khoát! Phải chăng phương Đông sẽ là tâm điểm của thế giới năm 2004 ? Nếu đúng theo nghĩa của cách hiểu mà Ôn Gia Bảo đã trình bày thì bức tranh của tương lai nhân loại có rất nhiều khoảng tối ? Một lần nữa, các trung tâm quyền lực phải “bình tĩnh và kiên nhẫn” hơn bao giờ hết. Một cuộc đối đầu Trung – Mỹ thực sự là thảm hoạ.

Tất nhiên, người Trung Quốc đã chứng tỏ họ biết cách chờ đợi suốt 55 năm qua. Và G. Bush thì chẳng dại gì châm ngòi lửa chiến tranh trước khi cuộc bầu cử tổng thống bắt đầu. Cuộc “chiến tranh” ngôn từ sẽ lại tiếp diễn. Rồi thì Đài Bắc vẫn tiếp tục cách xa thành phố Hạ Môn 200 km (!) Đó là khoảng cách dài nhất kể từ khi loài người biết đi những bước đi đầu tiên. Con người đã và đang học cách sống chung với chủ nghĩa khủng bố – “sống chung với lũ”. Con người còn phải học cách để tồn tại với sự doạ nạt của các cường quốc – đôi khi, “các ông lớn” chỉ tạo ra mâu thuẫn để xuất vũ khí nhiều hơn…

Năm 2004 sẽ là năm có nhiều sự tốt lành ?

                                                                                                                                   Huế, 12 – 2003

————————-

Chú thích:
(1) Vào thời điểm tôi viết những dòng này (15 – 12 – 2003), hầu hết các báo đều đánh giá chính quyền Bush đang bị bất lợi trước đảng Dân chủ. Có lẽ ngay từ bây giờ, nên thiết lập một quan hệ chặt chẽ hơn với Bush là cách làm đúng đắn nhất đối với bất kỳ ai cho rằng vai trò của Hoa Kỳ là hết sức quan yếu đến sự phát triển của lịch sử nhân loại.
(2) Báo Thanh niên, 25 – 11 – 2003.
(3) Báo Giáo dục và Thời đại, ngày 21 – 10 – 2003;    Tr. 14.
(4) Trăm loài quả bật vỏ để bật rễ đâm mầm cây mới.

Hà Văn Thịnh – Đại học Khoa học Huế